જ્યારે અમે સેલા પાસથી તવાંગ તરફ આગળ વધ્યા, ત્યારે રસ્તાની બંને બાજુ ભારતીય સૈનિકોના મૃતદેહો વિખરાયેલા હતા. કેટલાક મૃતદેહો બળી ગયા હતા, કેટલાક બળ્યા વગરના હતાં. કૂતરા, ગરુડ અને અન્ય પક્ષીઓ તેમને ખાતા હતા અથવા તેમને ખાઈ ગયા હતા. સેલાથી જસવંતગઢ સુધીના ઘણા કિલોમીટર સુધી આ સ્થિતિ હતી. યુદ્ધ સમાપ્ત થયાને 5 મહિના વીતી ગયા અને ચીની સેના પરત આવી, આ મૃતદેહો લેવા માટે કોઈ આવ્યું નહીં.

આમ કહેતાં 73 વર્ષીય તુતુન થુન હજી પણ ધ્રૂજે છે. તેઓ આગળ કહે છે- ‘અમે ભારતીય સેનાના બૂટ જોઈને તેમના મૃતદેહોને ઓળખ્યા. ભારતીય સૈનિકો લોખંડના તળિયાવાળા ચામડાના બૂટ પહેરતા હતા. ચીનના સૈનિકોએ વિજયની ઉજવણીના નામે અમારા કૂતરા, બકરાં, વાંદરાઓ અને ઘોડાઓને કાપીને ખાઈ લીધા હતા. તેમણે તવાંગથી બુમલા સુધીના ટેલિફોન વાયર અને જતા સમયે ભારતીય સેનાના હેલિકોપ્ટરના ભાગો પણ ચોરી લીધા હતા.

તુતુન ફરી પૂછે છે – ‘ચીન 22 દિવસમાં અહીંથી નીકળી ગયું હતું. આ મૃતદેહોને આમ કેમ છોડી દેવામાં આવ્યા અને શા માટે કોઈ એને લેવા ન આવ્યું? હું ઘણાં વર્ષો સુધી આ વિશે વિચારતો રહ્યો, હું આજે પણ એ વિશે વિચારું છું.

9 ડિસેમ્બર 2022ના રોજ તવાંગ બોર્ડર પર ભારતીય અને ચીની સૈનિકો વચ્ચેની અથડામણનો મામલો ઠંડો પડી રહ્યો હોય એમ લાગી રહ્યું છે, પરંતુ તુતુન થુન હજુ પણ ચીનને લઈને આશંકિત છે. ચીનની યુદ્ધનીતિને સમજનારાઓએ ચેતવણી પણ આપી છે કે 1962ની જેમ ચીન યુક્તિઓ દ્વારા યુદ્ધ કરવાની તૈયારીમાં છે. તવાંગના લોકો આજે પણ એ યુદ્ધ અને ચીની સેનાની બર્બરતાને યાદ કરે છે. લોકો કહે છે કે ચીની સૈનિકો ભારતીયોને ‘દાઢીવાળા ભૂત’ કહેતા હતા.

તવાંગ આજે પણ 1962ના ઘાને યાદ કરે છે
લગભગ 60 વર્ષ પહેલાં ચીને ન માત્ર ભારતને હરાવ્યું હતું, પરંતુ તેના સૈનિકો સરહદ પાર કરીને તેજપુર પહોંચવામાં સફળ રહ્યા હતા. તેણે આ સમગ્ર વિસ્તારમાં હાહાકાર પણ મચાવ્યો હતો. ભારતીય સૈનિકો તેમના અંતિમ શ્વાસ સુધી લડ્યા, પરંતુ તીવ્ર ઠંડી, શસ્ત્રોની અછત અને અનુભવે તેમને પીછેહઠ કરવાની ફરજ પડી.

હું અથડામણ બાદ સરહદનું વાતાવરણ જાણવા માટે 16 ડિસેમ્બર 2022ના રોજ તવાંગ પહોંચ્યો હતો. આ અથડામણને કારણે 1962નું યુદ્ધ જોઈ ચૂકેલા લોકોના ઘા ફરી એકવાર લીલા થઈ ગયા છે. હું જામઘરના રહેવાસી 73 વર્ષીય તુતુન થુનને મળ્યો. તુતુન સશાસ્ત્ર સીમા બલ (SSB)માંથી નિવૃત્ત થયા છે. જ્યારે ચીને ભારત પર હુમલો કર્યો ત્યારે તે માત્ર 13 વર્ષનો હતો.

તુતુન થુન પાસેથી સાંભળો, જ્યારે ચીનીઓ આવ્યા ત્યારે તવાંગની શી હાલત હતી
તુતુન કહે છે- ‘1962નો ઓક્ટોબર મહિનો હતો અને તવાંગમાં ઠંડી પડવા લાગી હતી. હું મારા પિતા સાથે ડાંગરના ખેતરમાં કામ કરતો હતો. મારો પાડોશી દોડતો આવ્યો અને કહ્યું કે ચીન બોમિલ પાસથી તવાંગમાં પ્રવેશ્યું છે. જ્યારે ગોળીબાર શરૂ થયો ત્યારે અમે નક્કી કર્યું કે ખેતરોમાં રહેવું યોગ્ય નથી. તવાંગમાં રહેવું જોખમી હતું, તેથી લગભગ 900 ગ્રામવાસીઓ એક જગ્યાએ ભેગા થયા અને અમે ભુતાન બોર્ડર તરફ ચાલવા લાગ્યા.

અમે ચખ્તમ નજીક થોડા કિલોમીટર દૂર હતા અને ચીની સૈનિકો સાથે સામસામે આવી ગયા. તેઓ લાઇનમાંથી હાથમાં હથિયારો લઇને આવી રહ્યા હતા. સૈનિકોની સંખ્યા જોઈને એ નિશ્ચિત હતું કે લાલ કપડાં (લામાના પહેરવેશ)ને નફરત કરતું ચીન હવે બુદ્ધની ભૂમિ પર કબજો કરવા જઈ રહ્યું છે. આ પછી અમે નાનાં જૂથો બનાવીને ધીમે ધીમે આગળ વધવાનું શરૂ કર્યું.

અમે રસ્તામાં ભારતીય સૈનિકોને મળ્યા તો તેમને છુપાવી દીધા, ચીની તેમને મારી નાખત
વાત કહેતી વખતે તુતુન ભટકી જાય છે, પણ પછી વાર્તા કહેવાનું શરૂ કરે છે- અમે થોડે આગળ ગયા તો ભારતીય સેનાના કેટલાક સૈનિકો દેખાયા. અમે જાણતા હતા કે જો ચીની સૈનિકો તેમને જોશે તો તેઓ તેમને મારી નાખશે. ચીની સૈનિકો સામાન્ય લોકો પર વધુ હુમલો કરતા ન હતા, પરંતુ ભારતીય સૈનિકોને નિર્દયતાથી મારી રહ્યા હતા. અમે તેમને ખોરાક અને કપડાં આપ્યાં. તેમની બંદૂકો પણ છુપાવીને કાફલામાં સામેલ કર્યા. તેઓ પણ ગ્રામીણ બન્યા અને અમારી સાથે ભુતાન માટે ચાલવા લાગ્યા. લગભગ 5 દિવસ પછી અમે ચખ્તમ (ભુતાન બોર્ડર) પર હતા.

22 દિવસ સુધી ખુલ્લામાં સૂતા રહ્યા, સેનાના જવાનો ઝાડ પર ભૂખ્યા તરસ્યા બેઠા હતા
તુતુન આગળ જણાવે છે- ‘અમને બોર્ડર પર રહેવું યોગ્ય લાગ્યું. અમે અહીંથી ચીની ગોળીબાર સ્પષ્ટ જોઈ શકતા હતા. તોપના ગોળા અમારી ઉપરથી જતા હતા. કડકડતી ઠંડી હતી, પરંતુ ખુલ્લામાં સૂવાની ફરજ પડી હતી. ઠંડીથી બચવા માટે અમે પથ્થરોનું આવરણ લેતા હતા. ધીમે ધીમે ચારેબાજુથી ભાગી ગયેલા લોકો સરહદ પર એકઠા થવા લાગ્યા. અમે લગભગ 22 દિવસ સુધી આ રીતે ખુલ્લામાં રહ્યા. આ સમય દરમિયાન ભારતીય સેનાના સૈનિકો અમારી સાથે ગ્રામવાસીઓ તરીકે રહેતા હતા. આ પછી અમને ખબર પડી કે બોમડિલા સુધી ચીન આવી ગયું છે. અમે અહીંથી આગળ વધવું શ્રેષ્ઠ માન્યું.

ગાઢ જંગલ વટાવીને હજારો લોકો બાલમા પહોંચ્યા. ત્યાં અમે ભારતીય સેનાના કેટલાક વધુ જવાનોને મળ્યા. તેમની પાસે ખાવા માટે કંઈ નહોતું અને ઠંડીથી બચાવવા માટે કપડાં પણ નહોતાં. અમે તેમને અમારી સાથે આવવા કહ્યું, તેઓ પહેલા તો નારાજ થયા, પણ પછી સંમત થયા. અમે જે ખાઈએ એ તેમને ખવડાવતા. રસ્તામાં અમે ઘણા સૈનિકોને એક ઝાડ પર ભૂખ્યા અને તરસ્યા બેઠેલા જોયા.

ચીન પરત ફર્યું, પરંતુ તવાંગને લાશોનો ઢગલો બનાવી દીધો
તુતુન કહે છે- ‘ઘણા દિવસો સુધી ચાલ્યા પછી અમે આસામની સરહદ એટલે કે જોગતિન પહોંચ્યા. એક ભારતીય હેલિકોપ્ટર અમારી મદદ માટે ત્યાં આવ્યું. તેમણે અમારા માટે ફૂડ પેકેટો મૂક્યા. આ પછી અમે આર્મી કેમ્પ પહોંચ્યા અને ત્યાં સેનાના જવાનોએ અમને ભોજન કરાવ્યું. અમારી સાથે આવેલા સૈનિકો હવે ફરીથી આર્મી બટાલિયનમાં જોડાઈ ગયા હતા. ત્યાં થોડા દિવસ રહ્યા પછી અમે આસામના મંગલદેવ ગયા. ત્યાં અમે ખેતરોમાં કામ કરતા અને બદલામાં અમને થોડા પૈસા મળતા.

જ્યારે અમે ભારતીય સૈન્યને ઘરે પાછા ફરવાનું કહ્યું, ત્યારે તેમણે અમને તેમના વનટોન (આર્મીનું પરિવહન વાહન)માં બેસાડ્યા અને અમને રૂપા બ્રિજ પાસે ઉતાર્યા. અહીંથી અમે પગપાળા તવાંગ જવા નીકળ્યા. સેલાથી તવાંગ સુધી ભારતીય સૈનિકોના મૃતદેહો વિખરાયેલા હતા, ચીનીઓની બર્બરતા અમારી નજર સામે હતી.

યુદ્ધના પ્રત્યક્ષદર્શીઓ સાથે વાત કર્યા બાદ લખાયેલા પુસ્તક ‘1962 વ્હેન ધ માઉન્ટેઇન્સ ક્રાઈંગ’માં તુતુનના નિવેદનની પુષ્ટિ થઈ હતી. હાલમાં તવાંગના માહિતી અને જનસંપર્ક નિર્દેશક શર્મો એનગ્વાંગ ચોઈદર્કે આ પુસ્તકમાં ચીનના યુદ્ધ દરમિયાનની ઘટનાઓ વિશે લખ્યું છે. એમાં કહેવામાં આવ્યું છે કે તવાંગ તરફ જતા કચ્છના રસ્તા પર કેટલાય કિલોમીટર સુધી સડેલા અને બળેલા મૃતદેહો પડ્યા હતા. પુસ્તક અનુસાર ન્યૂકામડુંગ અને ચૌખીમાં મોટા ભાગના ભારતીય જવાનો શહીદ થયા હતા.

ચીન તવાંગના લોકોને લાલચ આપીને એક કરવા માગતું હતું
1962ના યુદ્ધના સાક્ષી 71 વર્ષીય લામા તાશી કહે છે- ‘જેમ ચીની સૈનિકો ગોળીબાર કરતી વખતે આગળ વધી રહ્યા હતા, તેઓ પાછળ રોડ પણ બનાવી રહ્યા હતા. તેમનું આયોજન પણ ભારતમાં મોટી સંખ્યામાં ફોર્સ દાખલ કરવાનું હતું. તવાંગ પર હુમલા બાદ તેમણે સ્થાનિક લોકોને વધારે નુકસાન પહોંચાડ્યું નહોતું. તેઓ કહેતો હતો કે અમારો અને તેનો ચહેરો સરખો છે અને અમે ભાઈ-બહેન છીએ. ભારતીયો દાઢીવાળા ભૂત છે, તેથી તેમની સાથે આવવું જોઈએ. ચીની સૈનિકો કહેતા હતા કે અમારાથી ડરવાની જરૂર નથી.

તવાંગમાં યુદ્ધ દરમિયાન હાજર રહેલા 80 વર્ષીય તિશો કામા કહે છે- ‘મેં મારા પરસેવાથી તવાંગ વસાવ્યું છે. જ્યારે ચીને હુમલો કર્યો ત્યારે અહીં જંગલ હતું. તેના છોડેલા શેલ મુખ્ય બજારમાં પડતા હતા. ચીનના હુમલા પછી હું મારા પિતા અને પરિવાર સાથે જંગલમાં છુપાઈ ગયો, ઘણા દિવસો સુધી ભૂખ્યો અને તરસ્યો. ચીન છોડ્યા પછી અમે સાથે મળીને આ શહેરમાં પહેલો રસ્તો બનાવ્યો.

ચીની સૈનિકો સાથે મળીને ખેતરમાં ખાંડ અને મીઠાની લાલચ આપીને કામ કરતા
હું તવાંગમાં દેશના સૌથી મોટા બૌદ્ધ મઠમાં ટોંકે ઉરુને મળ્યો હતો. 1962ના દિવસોને યાદ કરતાં ટોંકેએ કહ્યું- ‘ઓક્ટોબરના અંતમાં ચીને જિમિતાંગ પર હુમલો કર્યો. એ સમયે ભારતીય સેના નબળી હતી અને સંખ્યા પણ ઓછી હતી. ચીનના સૈનિકો દિવસ-રાત પગપાળા આગળ વધી રહ્યા હતા. તેઓ અમને કંઈ કહેતા નહોતા, તેઓ કહેતા હતા કે તું ગટરમાં સંતાઈ જઈશ તો તારો જીવ બચી જશે. અમને પાછળથી ખબર પડી કે ચીની સૈનિકોએ દિરામમાં અમારા સૈનિકોને ઘેરીને મારી નાખ્યા.

આ પછી હું 74 વર્ષના જિન-જા-ચીને મળ્યો, જેમણે ભારત-ચીન યુદ્ધ પોતાની આંખોથી જોયું હતું. તેઓ કહે છે- ‘ચીની સૈનિકો કહેતા હતા કે તમે ઘરમાં રહો તો સુરક્ષિત રહેશો. જોકે અમે તેમની વાત ન સાંભળી અને અમારો જીવ બચાવવા અમે ઘરેથી ભાગીને બોમડીલા પહોંચ્યા. અમે ભારતમાં જન્મ્યા અને મોટા થયા છીએ, જો આજે યુદ્ધ થશે તો અમે અમારા અંતિમ શ્વાસ સુધી દેશ માટે લડીશું.

માત્ર 8 દિવસમાં ભારતનો પરાજય થયો હતો
23 ઓક્ટોબર, 1962ના રોજ ચીને ઔપચારિક રીતે ભારત સામે યુદ્ધ શરૂ કર્યું. ચીન અને ભુતાન વચ્ચેની નોર્થ ઈસ્ટ ફ્રન્ટિયર એજન્સી (NEFA) બોર્ડર પર ચીની સૈનિકોએ ભીષણ ગોળીબાર શરૂ કર્યો. આ વિસ્તાર આજે અરુણાચલ પ્રદેશ છે, જેના પર ચીન પોતાનો દાવો કરી રહ્યું છે.

તુતુન થુન કહે છે, ચીન એટલો તોપમારો કરી રહ્યો હતો કે એ રાતની સવારની જેમ ચમકતી હતી. તે યુદ્ધમાં માત્ર 8 દિવસમાં ભારતનો પરાજય થયો હતો. એ યુદ્ધમાં ભારતના એક હજારથી વધુ સૈનિકો શહીદ થયા હતા અને સેંકડો સૈનિકોને ચીન દ્વારા કેદ કરવામાં આવ્યા હતા. જોકે યુદ્ધનાં 60 વર્ષ પછી એ હવે રહ્યું નથી. રક્ષામંત્રી રાજનાથ સિંહ પોતે માને છે કે ભારત હવે મજબૂત છે અને સેના દેશની જમીનના એક-એક ઈંચની સુરક્ષા કરવા સક્ષમ છે.

આ કારણે 1962માં ભારત ચીન સામે હારી ગયું…
1962માં ભારતની હારનાં કારણો અંગે નિવૃત્ત લેફ્ટનન્ટ જનરલ સંજય કુલકર્ણીએ જણાવ્યું હતું કે ઓક્ટોબર, 1959માં જવાહરલાલ નેહરુએ સંસદમાં કહ્યું હતું કે હવે સેના NEFA પર કબજો કરશે. અગાઉ આ વિસ્તારની જવાબદારી ગૃહ મંત્રાલય પાસે હતી.

સેનાને આ વિસ્તારનો કોઈ ખ્યાલ નહોતો અને 1960માં ભારતીય સેના અહીં પહેલીવાર પહોંચી હતી. ત્યાં ગયા પછી સેના બંકરથી લઈને કેમ્પ સુધી ખાવા-પીવા, કપડાં, હથિયારો, કમ્યુનિકેશન, બંદૂકો અને લોજિસ્ટિક્સની વ્યવસ્થા કરી રહી હતી. અમને મેકમોહન લાઇન વિશે કોઈ જાણકારી નહોતી. સરહદો નક્કી કરવા માટે અમારી પાસે સચોટ નકશા પણ નથી.

અમારી પાસે સેના પણ ઘણી ઓછી હતી. પંડિત નેહરુએ સેનાને કહ્યું હતું કે પાકિસ્તાનની સરહદ પર ધ્યાન આપો, અમે ચીનની સરહદ રાજદ્વારી રીતે સંભાળીશું. ચીનના મુદ્દે સરકાર પાસે સ્પષ્ટતા નથી. તેઓ વિચારતા હતા કે ચીન સાથે અમારું યુદ્ધ નહીં થાય. આ પછી 4થા ડિવિઝન અને 7મા ડિવિઝનને તવાંગ તરફ જવા માટે કહેવામાં આવ્યું. એ દિવસોમાં ખૂબ ઠંડી હતી. ત્યાં કોઈ રસ્તા નહોતા, ન તો ગરમીમાં કોઈ સાધન હતું. આવી સ્થિતિમાં સેનાને તૈયાર થવા માટે માત્ર 6 મહિનાનો સમય મળ્યો.

નિવૃત્ત લેફ્ટનન્ટ જનરલ સંજય કુલકર્ણીએ વધુમાં કહ્યું કે જ્યારે યુદ્ધ ફાટી નીકળ્યું ત્યારે નીચેથી આવતા ખાદ્યપદાર્થોનો પુરવઠો સંપૂર્ણપણે બંધ થઈ ગયો હતો. આ જ કારણ છે કે આપણા સૈનિકો ઘણા દિવસો સુધી ભૂખ્યા અને તરસ્યા ત્યાં લડ્યા. નિવૃત્ત લેફ્ટનન્ટ જનરલે શહીદ થયા પછી ઘણા મહિનાઓ સુધી પહાડોમાં પડેલા સૈનિકોના મૃતદેહોના પ્રશ્નનો પણ સ્વીકાર કર્યો. તેમણે કહ્યું હતું કે આવું એટલા માટે થયું, કારણ કે આ મૃતદેહો અલગ-અલગ વિસ્તારોમાં વિખરાયેલા હતા. અમારી પાસે સેના ઓછી હતી. યુદ્ધક્ષેત્રમાં ચીનની ત્રણ બ્રિગેડ હતી અને અમારી પાસે માત્ર એક જ હતી. આવી સ્થિતિમાં અમે તેમની સાથે સ્પર્ધા કરી શક્યા નહીં અને આપણી હાર થઈ.