ગુજરાતના કચ્છ જિલ્લાના જુના ખાટિયા ગામની સીમમાં ખોદકામ દરમિયાન 500 કબરો ધરાવતું સામૂહિક કબ્રસ્તાન મળી આવ્યું હતું. આ ખોદકામ વર્ષ 2018-19માં કેરળ યુનિવર્સિટી અને કચ્છ યુનિવર્સિટીના પુરાતત્વવિદો દ્વારા સંયુક્ત રીતે કરવામાં આવ્યું હતું.
ત્યારે પ્રશ્ન થયો કે આ કબરો કોની છે? આ નજીકમાં વિશાળ માનવ વસાહતનું કબ્રસ્તાન હતું કે બીજું કંઈક? ત્યારથી પુરાતત્વ વિભાગ આસપાસના વિસ્તારોમાં વસાહતોના અવશેષો માટે સતત શોધ કરી રહી છે. હવે આ પુરાતત્વવિદોને વધુ એક મોટી સફળતા મળી છે. તેમને એક નવો સંકેત મળ્યો છે.
આ ખાસ વાર્તામાં અમે તમને આ નવી શોધ વિશે વિગતવાર માહિતી આપી રહ્યા છીએ.
પહેલા પુરાતત્વીય ખોદકામનો અર્થ સમજો
પુરાતત્વીય ખોદકામનો અર્થ છે જમીનમાં દટાયેલા પ્રાચીન અવશેષો શોધવા અને તેના પર સંશોધન કરવું. આ અવશેષો કોઈપણ વસ્તુના હોઈ શકે છે, જેમ કે: જૂની ઈમારતો, કબરો, શિલ્પો, વાસણો, ઓજારો, હાડકાં, કલાકૃતિઓ વગેરે.
પુરાતત્વવિદો જમીનમાં ખોદકામ કરીને આ અવશેષો શોધી કાઢે છે અને તેના પર સંશોધન કરીને તેઓ પ્રાચીન સંસ્કૃતિ વિશે માહિતી મેળવે છે. પુરાતત્વવિદો આપણને પ્રાચીન સંસ્કૃતિના ઇતિહાસ અને સંસ્કૃતિ વિશે માહિતી આપે છે. પ્રાચીન લોકોની જીવનશૈલી વિશે જણાવે છે.
પુરાતત્વીય ખોદકામના કેટલાક મહત્વપૂર્ણ ઉદાહરણો છે: મોહેંજોદરો અને હડપ્પા (સિંધુ ખીણની સંસ્કૃતિ), ઇજિપ્તના પિરામિડ, રોમન સામ્રાજ્યના અવશેષો, માયા સંસ્કૃતિના અવશેષો.
જુના ખટિયામાં પુરાતત્વીય ખોદકામમાં શું મળ્યું
ગુજરાતના કચ્છ શહેરમાં પુરાતત્વીય ખોદકામમાં 5200 વર્ષ જૂની હડપ્પન વસાહત બહાર આવી છે. પડતા-બેટ નામના સ્થાનિક ટેકરામાંથી ખોદકામ દરમિયાન, તેઓને હાડપિંજર, માટીના વાસણો અને કેટલાક પ્રાણીઓના હાડકાં મળ્યાં હતાં. આ બધા સૂચવે છે કે જુના ખાટિયાના કબ્રસ્તાનથી લગભગ 1.5 કિમી દૂર 5200 વર્ષ જૂની હડપ્પન વસાહત હતી.
કેરળ યુનિવર્સિટીના પુરાતત્વ વિભાગના આસિસ્ટન્ટ પ્રોફેસર અને પ્રોજેક્ટના સહ-નિર્દેશક રાજેશ એસવીએ ધ ઈન્ડિયન એક્સપ્રેસને જણાવ્યું હતું કે, ‘પડતા-બેટની ટેકરી જુના ખાટિયામાં મળેલા હાડપિંજર (કબ્રસ્તાન) સાથે સંકળાયેલી એક જગ્યા હોઈ શકે છે. . હાલમાં જાણવા મળે છે કે આ અનેક વસાહતો પૈકીની એક હતી જેનું કબ્રસ્તાન જુના ખાટિયા હતું.
પડતા-બેટના ચાર હેક્ટર વિસ્તારમાં ખોદકામ દરમિયાન, પુરાતત્વ વિભાગને બે મુખ્ય જગ્યાઓ મળી. સંશોધકોનું માનવું છે કે કદાચ જ્યારે કોઈ વિસ્તારની વસ્તી વધી હશે ત્યારે લોકો એક જગ્યાએથી બીજી જગ્યાએ ફેલાઈ ગયા હશે. એવું પણ શક્ય છે કે લોકોએ અલગ-અલગ સમયે રહેવા માટે અલગ-અલગ વિસ્તાર પસંદ કર્યા હશે.
હડપ્પાના લોકો કેટલો સમય જીવ્યા?
રાજેશ એસવીએ ધ હિંદુને જણાવ્યું હતું કે, “આ સ્થળો પર મળી આવેલ માટીના વાસણો, પ્રાણીઓના હાડકાં અને અન્ય વસ્તુઓની વિપુલતા દર્શાવે છે કે હડપ્પન લોકો આ વિસ્તારમાં લગભગ 3200 બીસીથી 1700 બીસી સુધી રહેતા હતા, એટલે કે પ્રારંભિક હડપ્પન સમયગાળો.” તેઓ અંત સુધી રહેતા હતા. હડપ્પન સમયગાળો. મળી આવેલ માટીકામ એ પણ દર્શાવે છે કે પ્રારંભિક હડપ્પન, અદ્યતન હડપ્પન અને અંતમાં હડપ્પન સમયગાળાના વાસણો ત્યાં મળી આવ્યા છે.”
જો કે ઘણા તૂટેલા વાસણો અન્યત્ર જોવા મળતા હડપ્પન પોટ્સ જેવા હોય છે, પરંતુ ઘણા સંપૂર્ણપણે અલગ દેખાય છે. આ કદાચ આ વિસ્તારની એક વિશેષ પદ્ધતિ હોઈ શકે છે, જે હડપ્પન સંસ્કૃતિના વાસણો બનાવવાની અન્ય ઓળખાયેલી પદ્ધતિથી અલગ છે. આ વાસણો મોટા સ્ટોરેજ જારથી લઈને નાના બાઉલ અને પ્લેટ સુધીના છે.
હડપ્પન વસાહતમાં લોકો કઈ વસ્તુઓનો ઉપયોગ કરતા હતા?
ખોદકામમાં મળેલી વસ્તુઓમાં કિંમતી પથ્થરોમાંથી બનાવેલ માળા, ટેરાકોટા સ્પિન્ડલ વોર્લ (દોરા કાંતવાનું સાધન), તાંબુ, પથ્થરનાં સાધનો, પીસવાના પથ્થરો અને હથોડીઓ મળી આવી હતી. પશુઓના હાડકાં પણ મળી આવ્યા છે, જે કદાચ ગાય, ઘેટાં કે બકરીનાં છે.
આ ઉપરાંત ખાદ્ય છીપના ટુકડા પણ મળી આવ્યા છે. આ બધા સૂચવે છે કે હડપ્પાની વસાહતોમાં રહેતા લોકો પ્રાણીઓને પાળતા હતા અને છીપ જેવા જળચર જીવોને ખાતા હતા. જો કે, વૃક્ષો અને છોડના ઉપયોગને વધુ સારી રીતે સમજવા માટે, ત્યાંથી કેટલાક નમૂનાઓ એકત્રિત કરવામાં આવ્યા છે.
પડતા-બેટમાં શું ખાસ છે?
કેરળ યુનિવર્સિટીના પુરાતત્વ વિભાગના વડા અને પડાતા-બેટના ખોદકામનું નેતૃત્વ કરનાર પ્રોફેસર અભયન જી.એસ. કહે છે કે આ જગ્યા ટેકરીની ટોચ પર છે. તેથી, અહીંની જમીનનું માળખું અસ્થિર છે અને તેના કારણે સમયાંતરે ઘણા બાંધકામો નાશ પામ્યા હશે.
‘અગાઉની હડપ્પન વસાહતો મળી આવી હતી અથવા ખોદવામાં આવી હતી તે મોટે ભાગે સપાટ મેદાનોમાં મળી આવી હતી, જ્યારે આ હડપ્પન વસાહતો એક ટેકરીની ટોચ પર મળી આવી છે. પડદા-બેટનું સ્થાન ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે. અહીંથી આસપાસની ટેકરીઓથી બનેલી ખીણનો આખો નજારો દેખાય છે. વળી, ટેકરી પાસે વહેતી નાની નદી એ સમયે આ વસાહતના લોકો માટે પાણીનો મુખ્ય સ્ત્રોત બની શકે.
કેરળ યુનિવર્સિટી અને કચ્છ યુનિવર્સિટી ઉપરાંત અન્ય ઘણી સંસ્થાઓ પણ આ સંશોધનમાં સાથે મળીને કામ કરી રહી છે. આમાં કતલાન ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઓફ ક્લાસિકલ આર્કિયોલોજી (સ્પેન), સ્પેનિશ નેશનલ રિસર્ચ કાઉન્સિલ (સ્પેન), યુનિવર્સિટી ઓફ લા લગુના (સ્પેન), એલ્બિયન કોલેજ અને ટેક્સાસ એ એન્ડ એમ યુનિવર્સિટી (યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ), ડેક્કન કોલેજ પોસ્ટ ગ્રેજ્યુએટ એન્ડ રિસર્ચ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ (પુણે)નો સમાવેશ થાય છે. KSKV કચ્છ યુનિવર્સિટી (ગુજરાત), કર્ણાટકની સેન્ટ્રલ યુનિવર્સિટીનો પણ સમાવેશ થાય છે.
