મધ્યપ્રદેશની રાજધાની ભોપાલથી 190 કિમી દૂર ઉજ્જૈનનું કાળ ભૈરવ મંદિર. સામે દારૂની બે દુકાનો છે. જેના પર લખ્યું છે ‘અંગ્રેજી લિકર સ્ટોર, કાળ ભૈરવ પ્રસાદ કાઉન્ટર’.દર્શન માટે લાંબી લાઈનો લાગે છે. ભક્તોના હાથમાં એક નાની ટોપલી હોય છે, જેમાં લાલ-સફેદ ફૂલો હોય છે અને દારૂની બોટલ હોય છે. માથું નમાવીને બહાર નીકળતા ભક્તોના હાથમાં પણ દારૂની બોટલ હોય છે. કેટલાક અઘોરી બહાર બેસીને દારૂ-સિગરેટ પી રહ્યા છે. લોકો દારૂની બોટલો લઈને દર્શન માટે કતારમાં ઉભા છે. કેટલાક લોકો કેમેરા જોઈને દારૂ છુપાવે છે.

આખરે, કાળ ભૈરવને દારૂ શા માટે ચઢાવવામાં આવે છે? આની પાછળની વાર્તા શું છે? આજે આપણે આ શ્રેણીમાં બધું જાણીશું…
રવિવારનો દિવસ. સવારના સાત વાગ્યા છે. ધીરે ધીરે ભક્તોની ભીડ વધી રહી છે. કોઈ ઈંગ્લીશ દારૂ ખરીદે છે તો કોઈ દેશી. અહીં દારૂ 150 રૂપિયાથી લઈને 20 હજાર રૂપિયામાં મળે છે. જેની જેવી હેસિયત એ પ્રમાણે તે આટલો મોંઘો દારૂ ચઢાવે છે. ઘણા લોકો દારૂની ચાર-પાંચ બોટલ ખરીદે છે.

મેં 200 રૂપિયામાં બોટલ ખરીદી અને દર્શન માટે લાઈનમાં ઊભી રહી. લોકો જય મહાકાળ, જય કાળ ભૈરવના નારા લગાવી રહ્યા છે. લગભગ એક કલાક પછી કાળ ભૈરવની મૂર્તિ પાસે પહોંચી. કાળ ભૈરવની સ્વયં પ્રગટ થયેલી મૂર્તિ ચાંદીના છત્ર નીચે સોનાના વરખવાળી કાળ ભૈરવની સ્વયંભૂ મૂર્તિ -છે. માથા પર સિંધિયા રાજવી પરિવારની લાલ પાઘડી. કોઈ પણ ભક્તને દર્શન માટે 5 સેકન્ડ પણ રોકાવાની પરવાનગી નથી. જ્યારે હું પુજારી સંજય ચતુર્વેદીને વિનંતી કરું છું, ત્યારે મને થોડો વધુ સમય મળે છે. હું ત્યાં ઉભી રહીને નજારો જોઉં છું.

લોકો હાથ જોડીને સેવાદારને દારૂની બોટલ આપે છે અને આગળ વધે છે. નોકરો તીક્ષ્ણ છરી વડે બોટલનું ઢાંકણું ખોલે છે અને ચાંદીના કપમાં ત્રણ કે ચાર ઘૂંટ નાખે છે. ઘણા ભક્તો ઈચ્છે છે કે તેમની બોટલમાંથી વધુ દારૂ લેવામાં આવે, પરંતુ સેવાદાર ઠપકો આપીને ના પાડે છે. તેઓ કહે છે, ‘લાઈનમાં બીજા લોકો છે, તે બધા તમારી બોટલમાંથી પ્રસાદ લેશે શું? એક ઘૂંટ પૂરતો છે. તમે બાકી પી જાઓ અથવા બહાર બાબાને આપી દેજો.’

જ્યારે પ્યાલો દારૂથી ભરાઈ જાય છે, ત્યારે પૂજારી તેને કાળ ભૈરવના મોંમાં રેડે છે. થોડા સમય પછી કપ ખાલી થઈ જાય છે. આ પછી, સેવાદારો ફરીથી પ્યાલામાં એક-એક ઘૂંટ દારૂ રેડવાનું શરૂ કરે છે, આ ક્રમ અવિરત ચાલતો રહે છે.  કાળ ભૈરવની આરતી સવારે બરાબર નવ વાગ્યે શરૂ થાય છે. ઢોલ અને ડમરુ જોરથી વગાડવા લાગે છે. ભૈરવની સામે જલેબી રાખવામાં આવે છે. પૂજારીઓ તેને હળદર, કુમકુમ અને ચંદન લગાવે છે. આ પછી તેઓ બાબાને ઘરેણાં ચઢાવે છે. પછી દારૂ પીવડાવવામાં આવે છે. લગભગ અડધા કલાક સુધી બાબાની આરતી થાય છે.

પુજારી સંજય ચતુર્વેદીનો પરિવાર આ મંદિરમાં 200 વર્ષથી પંડિતાઈ કરી રહ્યો છે. તે કહે છે, ‘દરરોજ બાબાની ત્રણ પ્રકારની પૂજા થાય છે. સાત્વિક પૂજા, રાજસિક પૂજા અને તામસિક પૂજા. સાત્વિક પૂજામાં ફળ, ફૂલ, ચંદન, કુમકુમ અને હળદર ચઢાવવામાં આવે છે. રાજસિકમાં આભૂષણો ચઢાવવામાં આવે છે અને તામસિકમાં દારૂ ચઢાવવામાં આવે છે. આ દારૂ જ બાબાનો પ્રસાદ છે.’

દર્શન કર્યા પછી હું મંદિરની બહાર પહોંચું છું. ઘણા ભક્તો દારૂની બોટલ લઈને પાછા ફરે છે, જ્યારે ઘણા ભક્તો મંદિરની બહાર બેઠેલા અઘોરીઓને બોટલ આપે છે. મારા હાથમાં બોટલ જોઈને એક અઘોરી કહે, ‘ક્યાં જાય છે બચ્ચે, મને બોટલ આપી દે.’ હું તેની સાથે વાત કરવા માટે માઈક પકડી રાખું છું. તેઓ કહે છે – હમણાં ઊભી રહે, પહેલા બાબા ચલમ પીશે, નશામાં આવશે, પછી તારી સાથે વાત કરશે.’

અઘોરી બાબા બોટલમાંથી દારૂ કાઢે છે અને પ્યાલામાંથી ઘૂંટ લે છે. એક મિનિટમાં, તેઓ દારૂના અનેક પ્યાલા ગટગટાવી જાય છે. આ પછી ચલમ ફૂંકાય છે. પછી તે કહે, ‘હું 25 વર્ષથી અહીં બેઠો છું. લોકો મને કૂત્તેવાલે બાબા કહે છે. હું બીજા કોઈ બાબાને અહીં બેસવા દેતો નથી. હું એક ચપટી મારૂં છું અને બધા ભાગી જાય છે.’ જ્યારે હું આગળ વધું છો તો અઘોરી બાબા કહે છે – બચ્ચા, દારૂ તો રાખતી જા. હું તેમને બોટલ આપું છું અને આગળ વધું છું.

સવારના 11 વાગ્યા છે. દારૂની દુકાનો પર ભીડ વધી છે. લોકો ધક્કામુક્કી કરીને દારૂ ખરીદી રહ્યા છે. હું કેટલાક લોકો સાથે વાત કરું છું. ગાઝિયાબાદથી આવેલા સચિન શર્મા અહીં પહેલીવાર આવ્યા છે. તેઓ કહે છે, ‘મેં સાંભળ્યું હતું કે બાબા દારૂ પીવે છે. ઘણા સમયથી અહીં આવવાનું વિચારી રહ્યો હતો. આજે મેં બાબાને દારૂ ચઢાવ્યો છે.’

ભિલાઈના એક વ્યક્તિ કહે છે, ‘હું 16 વર્ષથી અહીં આવું છું. અત્યાર સુધીમાં હું 28 વાર બાબાની મુલાકાત લઈ ચૂક્યો છું. જે પણ ઉજ્જૈનમાં આવે છે અને મહાકાળના દર્શન કરે છે, તેણે કાળ ભૈરવના સ્થાને આવવું પડે છે. નહિ તો તેની યાત્રા અધૂરી રહી જાય છે. તેથી જ હું વારંવાર અહીં આવું છું. બાબાએ મારી ઘણી બધી ઈચ્છાઓ પૂરી કરી છે.

મહારાષ્ટ્રથી એક મહિલાએ આવીને કહ્યું કે હું 6 વર્ષથી અહીં આવું છું. જ્યારે હું પહેલીવાર આવી ત્યારે બાબા કેવી રીતે દારૂ પીવે છે તે જોવાની મને ઉત્સુકતા હતી. પછી મેં જોયું કે દારૂથી ભરેલો પ્યાલો તેમના મોં પાસે રાખવામાં આવ્યો છે અને તેઓ દારૂ પીવે છે. મેં તો તેમની મૂર્તિના મોંમાંથી ગટ-ગટનો અવાજ પણ સાંભળ્યો છે.’

હવે હું મંદિરના પૂજારીને પૂછું છું – બાબાને શા માટે દારૂનો ભોગ ચઢાવાય છે? પુજારી સંજય ચતુર્વેદી જણાવે છે કે, ‘ગુવાહાટીમાં કામાખ્યા દેવી પછી ભારતમાં આ બીજી તંત્રપીઠ છે. કાળ ભૈરવને શિવનું રુદ્ર સ્વરૂપ કહેવામાં આવે છે. તેઓ અહીં મહાકાળના સેનાપતિ બનીને બિરાજમાન છે.

કાળ ભૈરવને તામસિક પ્રકૃતિના દેવતા માનવામાં આવે છે. તેથી જ તેઓ દારૂનો આનંદ માણે છે. શાસ્ત્રોમાં પણ તેનો ઉલ્લેખ છે. અગાઉ બલિ પણ આપવામાં આવતી હતી. બાદમાં બલિદાન બંધ થયું, પરંતુ દારૂનો ભોગ ચઢાવવાનું બંધ ન થયું. રાજ્ય સરકારે અહીં અંગ્રેજી અને દેશી દારૂની બે દુકાનો ખોલી છે. બાબા દરરોજ 3,000 જેટલી દારૂનો ભોગ બાબાને ચઢાવાય છે.’

ક્યારથી અહીં દારૂ ચઢાવવામાં આવે છે? સંજય ચતુર્વેદી કહે છે, ‘કાળ ભૈરવ બાબાને અહીં દારૂનો ભોગ ક્યારથી ચઢાવાય છે એ તો કોઈને ખબર નથી. આ સદીઓ જૂની પરંપરા છે. મારા દાદા-પિતા પણ અહીં પુજારી હતા. તેઓ પણ દારૂનો ભોગ ચઢાવતા હતા અને હવે અમે પણ ચઢાવી રહ્યા છીએ. આ પરંપરા પેઢી દર પેઢીથી ચાલે છે.’

કાળ ભૈરવ મંદિરથી થોડે દૂર વિક્રાંત ભૈરવ મંદિર છે. જે લોકો તંત્ર સાધના માટે આવે છે, તેઓ કાળ ભૈરવના દર્શન કર્યા પછી ચોક્કસ અહીં આવે છે. અહીં એક મોટું સ્મશાન પણ છે. જ્યાં અઘોરી અને સાધુઓ તંત્ર સાધનામાં વ્યસ્ત છે. અહીંથી લગભગ 100 મીટર દૂર મેલડી માતાનું મંદિર (સતીનું મંદિર) છે. અહીં ભક્તોની ભારે ભીડ જોવા મળે છે. વાત કરતાં જાણવા મળે છે કે અહીં આવનાર દરેક બીજી વ્યક્તિ ગુજરાત અને મહારાષ્ટ્રની છે. અહીં બે હવન કુંડ છે. એકમાં સૂકા નારિયેળ બળી રહ્યા છે અને બીજામાં લોકો સિંદૂર અને લોટ વડે કંઈક રેખાઓ બનાવી રહ્યા છે. મંદિરમાં માતાની મૂર્તિ ગુલાબના ફૂલોથી ઢંકાયેલી છે. આ માતા બકરીની સવારી કરે છે. આ માતાને પણ દારૂનો ભોગ ચઢાવવામાં આવે છે.

મેલડી માતા મંદિરમાં હવન કુંડની પાસે બેઠેલો આ શખ્સ હંમેશા સિગરેટ અને દારૂ પીતો રહે છે. હવન કુંડ પાસે કાળી ચાદર ઓઢીને એક યુવક બેઠો છે. તે સતત માથું હલાવતો રહે છે. કેટલાક લોકો તેમના પર ફૂલોની વર્ષા કરી રહ્યા છે. તે સતત સિગારેટ પીવે છે અને દારૂ પીવે છે. જ્યારે એક પેગ સમાપ્ત થાય છે, તો લોકો બીજા પેગ આગળ ધરે છે. એ જ રીતે સિગારેટ ઓલવાઈ જાય તે પહેલાં તેને બીજી સિગારેટ મળી જાય છે. તે યુવક કલાકો સુધી આવું કરતો રહે છે. ચાર-પાંચ લોકો તેની પાસે વર્તુળમાં બેઠા છે. થોડા સમય પછી, તે યુવક આ લોકોને પણ એક-એક પેગ પીવા માટે આપે છે. પૂછતાં તે કહે છે, ‘આ લોકોને દારૂ પીવાની આદત છે. આમ કરવાથી હું તેમને વ્યસનમાંથી મુક્ત કરી રહ્યો છું. આ લોકો ત્રણ દિવસથી અહીં આવ્યા છે. હવે તેમના વ્યસનનો અંત આવશે.’

27 કિલોમીટર વિસ્તારમાં દારૂ સાથે કિલ્લેબંધી કરવામાં આવે છે
દર વર્ષે દુર્ગાષ્ટમીના દિવસે ઉજ્જૈનમાં નગર પૂજા થાય છે. ત્યારે અહીંના તમામ દેવી-દેવતાઓને ખાસ ભોગ ચઢાવવામાં આવે છે. ઉજ્જૈનના કલેક્ટર્સ અહીં મહાલયા અને મહામાયા દેવીને દારૂ ચઢાવે છે. આ દરમિયાન એક માટલીમાં દારૂ ભરવામાં આવે છે. પંડિત-પૂજારી તેને અભિમંત્રિત કરે છે. આ પછી 27 કિલોમીટરના વિસ્તારમાં દારૂની ધાર કરવામાં દેવામાં આવે છે. કલેક્ટર્સ આ ધાર કરે છે. ધાર તૂટે નહીં તેની કાળજી રાખવામાં આવે છે. એવું માનવામાં આવે છે કે આનાથી શહેર સુરક્ષિત રહે છે અને કોઈ આફત આવતી નથી.

મંદિરના પૂજારીઓ તેની પાછળની વાર્તા કહે છે
”ખૂબ જૂની વાત છે. ઉજ્જૈનમાં જે પણ રાજા બન્યો તે એક દિવસથી વધુ જીવી શકતો નહોતો. આનાથી બધા પરેશાન હતા. વિક્રમાદિત્ય જ્યારે ઉજ્જૈનના રાજા બન્યા ત્યારે તેમણે અહીંના તમામ દેવી-દેવતાઓને અનેક પ્રકારના ભોગ અર્પણ કર્યા હતા. વિશેષ પૂજા કરી. આનાથી મહામાયા અને મહાલયા દેવીઓ પ્રસન્ન થયા. તેમણે રાજાને વરદાન માંગવા કહ્યું. રાજાએ કહ્યું કે માતા હવે આ પ્રથા બંધ કરો કે રાજા સિંહાસન પર બેસતાની સાથે જ મૃત્યુ પામે છે. દેવીઓએ રાજાને વરદાન આપ્યું કે હવે આવું નહીં થાય, પણ એક શરત રાખી.

તેમણે કહ્યું કે દર વર્ષે દુર્ગાષ્ટમી પર નગર પૂજા થવી જોઈએ. ત્યારથી આ પરંપરા ચાલી આવે છે. રાજાએ વચન પણ આપ્યું હતું કે અહીં મહાકાળ જ રાજા હશે. આ કારણથી રાજ્યના કોઈ પણ મુખ્યમંત્રી રાત્રે ઉજ્જૈનમાં રોકાતા નથી. કલેક્ટર જિલ્લાના વડા હોવાથી દર વર્ષે તેમણે દારૂની ધાર કરવી પડે છે.’

299 રૂપિયાનું બજેટ સરકાર તરફથી મળે છે
દારૂ, પૂજા, પ્રસાદના માટે સરકાર તરફથી વાર્ષિક રૂ. 299નું બજેટ મળે છે. વર્ષોથી તાલુકા કચેરીમાંથી આટલું જ બજેટ બહાર પાડવામાં આવે છે. આ બજેટમાં પૂજા, ચુંદડી, સિંદૂર ચઢાવવાથી લઈને પૂજાની પરંપરાનું પાલન કરવું પડે છે. આ પછી અહીંના સરકારી કર્મચારીઓ પોતાનો એક દિવસનો પગાર દાનમાં આપીને ખર્ચ ઉઠાવે છે.